Liefde. Als er één diersoort is die de liefde begrijpt, dan is het de mens. Toch? Niets is minder waar. Bioloog Stijn de Jong neemt ons mee naar de Amazone, waar de liefde grenzeloos is.
Queer in het regenwoud
Een aantal maanden terug, zo rond de feestdagen, kwam ik op Twitter een fantastische trend tegen waarbij vogelliefhebbers de kerstkaarten deelden die ze van familie en vrienden hadden ontvangen. Ik ging me afvragen: hoe zit het met liefde in het regenwoud? Dikwijls prijkte op de sfeervolle winterprenten kleurrijke plaatjes van vogels – vooral de rode kardinaal – die liefkozend bezig waren met het bouwen van gezellige nestjes voor hun toekomstige nageslacht. Een saillant detail van deze goedbedoelde natuurromantiek: het huiselijke paartje bestond veelal uit enkel mannetjes.
Het riep bij mij direct een hoop vragen op over de context van de plaat. Zou de kunstenaar simpelweg een foutje hebben gemaakt, of is er bewust voor twee heren gekozen volgens esthetische overwegingen? Of wellicht heeft de ontwerper een diep begrip van de complexe biologie die schuilgaat achter mannelijke en vrouwelijke fenotypes en toont de kerstkaart een andromorfe dame in een relatie met een mannetje dat het niet zoveel uitmaakt hoe zijn bedpartners eruitzien? Hoe dan ook moest ik grinniken bij de gedachte dat een achteloze homofobe conservatieveling kaartjes zoals deze zonder na te denken naar hun familie zou kunnen versturen. Mijn binnenpretjes bleken op Valentijnsdag waardig te zijn voor een artikel, want het moge duidelijk zijn dat niet-heteroseksueel gedrag en affectie in alle kleuren en vormen ook in grote mate voorkomen buiten Homo sapiens. Dit artikel is voor die oom die je tijdens de feestdagen liever niet aan tafel hebt, voor je oma tegen wie je maar zegt dat jij en je partner gewoon ‘heel goede vrienden’ zijn, en voor je naïeve broertje dat blijft volhouden dat mannen geen vagina kunnen hebben: een korte ontdekkingstocht langs de queer organismen van het Frans-Guyanese regenwoud.
Schijt aan hokjesdenken
Bijna iedereen, bioloog of niet, is wel bekend met de seksuele uitspattingen van de aan ons nauw verwante bonobo. Dankzij primatoloog Frans de Waal is de vrije liefde waarmee deze mensapen conflicten oplossen en sociale cohesie behouden een fameus fenomeen geworden. Maar ook in Frans-Guyana zijn er primaten te vinden die schijt hebben aan het hokjesdenken dat ons zo gewoon is geworden. Er zijn observaties bekend van vrouwelijke doodshoofdapen druk bezet met lesbische seks en een Braziliaans artikel uit 2020 schrijft over vier gevallen van mannelijke kapucijnapen die samen de daad verrichtten. Hierbij moet overigens worden vermeld dat helaas bij geen van deze waarnemingen bewijs is gevonden voor het bereiken van een climax. Doodshoofdapen doen ook geregeld aan zogeheten genital displays, waarbij de dieren op een geritualiseerde wijze hun erecte edele delen aan elkaar tonen bij wijze van communicatiemiddel. Het is echter de vraag of dit daadwerkelijk seksueel gedrag kan worden genoemd: iets vertonen is nog niet hetzelfde als de liefde bedrijven.
Ook andere gewervelde dieren zijn niet schuw van een niet-heteroseksueel potje vrijen. De oranje rotshaan bijvoorbeeld, symboolsoort voor Stichting Trésor, weet alles van liefde in het regenwoud. Mannetjes komen in leks bij elkaar om op een open plek in het oerwoud hun verenpak te etaleren aan geïnteresseerde vrouwtjes. Maar hun concentratie wordt geregeld verbroken wanneer de heren met elkaar aan de haal gaan. Soms wordt zelfs een heteroseksuele copulatie onderbroken door een ongeduldig mannetje dat zijn hormonen niet meer kan bedwingen en een andere kerel bestijgt.
Had Darwin het fout?
Wetenschappers die deze fenomenen bestuderen zijn lang beïnvloed geweest door het klassieke Darwiniaanse gedachtegoed, dat stelt dat een uitgave van energie – zoals seks – altijd moet leiden tot een verhoogde individuele fitness. Maar waarom zouden deze dieren niet, net als wij, ook seks kunnen hebben puur voor het plezier? Ik riskeer hiermee wellicht te worden beticht van het antropomorfiseren van dierlijk gedrag, maar het is geen onlogische denkwijze om te stellen dat onze plezierige ervaring van seks is geëvolueerd als beloningssysteem voor het verrichten van een daad die onze genen in grotere mate verspreidt – en dat dit bij dieren ook het geval is. Dat seks en reproductie door niet-heteroseksuele seks ontkoppeld zijn geraakt, waardoor het mogelijk is genot te ervaren zonder de consequentie van een stel koters, is geen onlogische volgende stap.
Genderidentiteit bij kolibries
Naast queerness in seksuele uiting vallen er vooral buitengewoon veel voorbeelden te bedenken van atypische genderuitingen in niet-menselijk leven, hoewel het bestaan van genderidentiteit buiten Homo sapiens allesbehalve duidelijk is. Een prachtig voorbeeld hiervan is de witnekkolibrie (Florisuga mellivora), een algemene soort in Frans-Guyana. Zoals zo vaak het geval is, heeft de vogelsoort zijn naam te danken aan het uiterlijk van volwassen mannetjes, die er heel anders uitzien dan de volwassen vrouwen. Maar ongeveer een op de vijf dames heeft een verendek vrijwel identiek aan dat van de gemiddeld zwaardere heren. Pas sinds kort zijn wetenschappers achter de reden van deze dragshow gekomen. Het blijkt een vorm van bedrieglijke nabootsing: door zich voor te doen als mannelijke vogels hebben de andromorfe vrouwen minder last van hitsige en agressieve mannetjes wanneer ze rustig hun maaltje bij elkaar proberen te sprokkelen.
Overigens lijken sommige vrouwelijke libellen hetzelfde probleem op een andere manier op te lossen: wanneer ze weer eens worden achtervolgd door een ongeduldige bachelor, storten ze zich dramatisch te gronde en zetten zo als het ware hun eigen dood in scene. De meeste heren verlagen zich gelukkig niet tot een daad van necrofilie.
Non-binaire superheld
Om het artikel niet te eindigen met zo’n tragisch onderwerp schenk ik graag tenslotte nog de aandacht aan een ware non-binaire superheld. Het killivisje (Kryptolebias marmoratus) is een bewoner van brakke en zoute kustwateren met mangrovebossen langs de kustlijn tussen Florida en Brazilië. Wonderbaarlijk genoeg kan het dier tot twee maanden uit het water overleven, waar ze zich verschuilen in door insecten gemaakte holen in stukken hout. Het meest unieke aspect aan het killivisje is dat verreweg het grootste gedeelte van de individuen volwaardige hermafrodieten zijn. Als enige gewervelde dier ter wereld kan de vis zichzelf bevruchten met zaad- en eicellen die beide inwendig samenkomen. De jongen die zo worden geproduceerd zijn zodoende klonen van hun enige ouder en beschikken dus over minimale genetische diversiteit. Maar in sommige gevallen, bijvoorbeeld wanneer een populatie geteisterd wordt door ziekte, begint de hoeveelheid niet-hermafrodiete mannetjes toe te nemen waardoor de genetische diversiteit ook omhooggaat. Een ingenieuze vis die wederom laat zien dat er binnen de biologie weinig ruimte is voor denken in zwart-wit.
Fijne Valentijnsdag! Je kunt zelf ook een beetje liefde in het regenwoud geven door onze liefdeshelden te steunen met een eenmalige gift.
Ga terug naar het overzicht